ორი საუკუნე გავიდა მას შემდეგ, რაც ქიზიყის სოფელ მაღაროში 1805 წლის 17 მაისს დაიბადა ადამიანი, რომელმაც მიუხედავად იმისა, რომ სულ 31 წელი იცოცხლა, თავისი მოღვაწეობით შეძლო დაემკვიდრებია საპატიო ადგილი სახელოვან ქართველ მამულიშვილთა თანავარსკვლავედში. მაღაროელთა ამ დიდმა წინაპარმა წარუშლელი ნათელი კვალი დატოვა საქართველოს ისტორიაში.
22 წლის ქიზიყელი სოფლელი ყმაწვილის მიერ დაწერილი სადიპლომო ნამუშევარი „ლოგიკა" პეტერბურგის უნივერსიტეტის ავტორიტეტულმა საბჭომ სახელმძღვანელოდ აღიარა სწავლულებით მდიდარ მე-19 საუკუნის რუსეთის იმპერიაში. 23 წლისას კი მიენიჭა ფილოსოფიის მაგისტრის ხარისხი.
ქიზიყელი ყმაწვილის სახელი ფიგურირებს მსოფლიოს სახელმოხვეჭილ მეცნიერთა გვერდით 1840 წელს გამოცემულ "ფილოსოფიის ისტორიის" IV ტომში, 1890 წელს კი იუბერვეგ-ჰაინცეს "ახალი დროის ფილოსოფიაში", ხოლო 1904 წელს ე. რადლოვის "ფილოსოფიურ ლექსიკონში" და, რაც უდავოდ საამაყოა, იგი პირველი ქართველია, რომელიც მეცნიერული ნაშრომისთვის შეყვანილ იქნა ბროკჰაუზისა და ეფრონის ენციკლოპედიებში.
ეს ყმაწვილი გახლდათ სოლომონ დოდაშვილი, რომელიც ილია ჭავჭავაძემ ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის პირველ მედროშედ და საქართველოში ევროპეიზმის ფუძემდებლად აღიარა. სწორედ ს. დოდაშვილი იყო 1830-1832 წლებში ალექსანდრე ორბელიანსა და ელიზბარ ერისთავთან ერთად შეთქმულთა ფარული ორგანიზაციის ხელმძღვანელი და დაიღუპა მოწამეობრივად სამშობლოს თავისუფლებისათვის ბრძოლაში. ს. დოდაშვილი ჯერ კიდევ ორი საუკუნის წინათ უჭერდა მხარს საქართველოს სახელმწიფოებრივი წყობილების კონსტიტუციურ და რესპუბლიკურ საწყისებზე აგებას. მან ხომ ბევრად გაუსწრო თავის თანამედროვეებს პოლიტიკურ აზროვნებაში. ს.დოდაშვილი ევროპეიზმის გულმხურვალე პროპაგანდისტია საქართველოში, მისი შეხედულებები იმ პერიოდის ევროპის ყველაზე მოწინავე პროგრესულ-დემოკრატიულ იდეებს ეფუძნებოდა. დიმიტრი და ოქროპირ ბაგრატიონებთან ერთად ს. დოდაშვილი რესპუბლიკანიზმის ფუძემდებელია და გარკვეულწილად რესპუბლიკური პარტიის (ჩანასხის სახით) შემქმნელიც.
განუზომელია და ძნელია სრულყოფილად ჩამოთვალო 1827-1832 წწ. სოლომონ დოდაშვილის საქვეყნო საქმეები:
• ასწავლიდა თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელში ლოგიკას, რიტორიკას, ქართულ სიტყვიერებას, გეოგრაფიას. მან შეძლო მოწაფეებში ეროვნული გრძნობების, ნიჭისა და უნარის გამოღვიძება და ამოძრავება. სწორედ ს. დოდაშვილის გამოზრდილმა თაობამ აიღო მისი სიკვდილის შემდეგ ეროვნული მოძრაობის დროშა. ს. დოდაშვილის მოწაფეები იყვნენ დიმიტრი ყიფიანი, ნიკოლოზ ბარათაშვილი და სხვ.
• დაწერა სახელმძღვანელოები, შეადგინა ლექსიკონი, აქვეყნებდა საჟურნალო სტატიებს, ფილოსოფიურ შრომებს: "ლოგიკა", "ლოგიკის მეთოდოლოგია" და "რიტორიკა".
• შეადგინა და 1831 წელს გამოსცა "შემოკლებული ქართული გრამატიკა", გააკეთა ძველი ქართული ლიტერატურის პერიოდიზაცია "მოკლე განხილვა ქართულისა ლიტერატურისა ანუ სიტყვიერებისა".
• მუშაობდა საგამომცემლო კომიტეტში და ხელმძღვანელობდა "ტფილისის უწყებანის" ქართულ ენაზე გამოცემას.
• მისი რედაქტორობით გამოდიოდა ქართული ჟურნალი "სალიტერატურონი ნაწილნი ტფილისის უწყებათანი".
ა.წ. 30 სექტემბერს სიღნაღის მუნიციპალიტეტის სოფელი მაღაროში საზეიმო განწყობა და დიდი სტუმრიანობა იყო. ქაქუცა ჩოლოყაშვილის სახელობის სრულიად საქართველოს ჩოხოსან რაინდთა დასის ხელმძღვანელის, აკაკი წერეთლისა და ნიკო ნიკოლაძის პრემიების ლაურეატის, პროფ. გოგი დოლიძის 7 წლიანმა დაუღალავმა შრომამ ნაყოფი გამოიღო - ქიზიყელთა სახელოვანი წინაპრის, დიდი ქართველი მოაზროვნისა და განმანათლებლის ს. დოდაშვილის სასკოლო სახ-მუზეუმი გაიხსნა მისივე სახელობის საჯარო სკოლაში, სკოლის ეზოში კი დაიდგა მისი ბიუსტი (მოქანდაკე დ. ქობალია). ჩოხოსან რაინდთა დასის ამ ინიციატივას ნამდვილი ენთუზიაზმითა და პასუხისმგებლობით მოეკიდა სოფ. მაღაროს სკოლის კოლექტივი (სკოლის დირექტორი, ქ-ნი ირმა ქუფარაშვილი). სასკოლო სახლ-მუზეუმისათვის გამოიყო ყველაზე დიდი და ნათელი ოთახი, ამოძრავდა მთელი სოფელი ინჟინერ-მშენებელ ჯოველ უსუფაშვილის ხელმძღვანელობით. მოწვეულ იქნა საქართველოს საპატრიარქოს ქ. ხაშურის დიმიტრი ყიფიანის სახელობის სკოლა-პანსიონის მოსწავლეთა დელეგაცია და ფრიად საპატიო სტუმრები: ბ-ნი ელბერტ ბატიაშვილი და ბ-ნი თეიმურაზ ბალარჯიშვილი,რომელთაც 1994 წელს რუსეთის შორეული ქ. ვიატკიდან ჩამოასვენეს ს. დოდაშვილის ნეშტი.
ზეიმში მონაწილეობა მიიღო საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარემ, ბატონმა დავით უსუფაშვილმა, რომელიც, სხვათა შორის, სწორედ ამ სკოლის კურსდამთავრებულია. აგრეთვე პოეტმა ერეკლე საღლიანმა, მხატვარმა ილია პატაშურმა, ჟურნალისტმა ანზორ ბაბუხადიამ, რაიონის მაჟორიტარმა დეპუტატმა, ბ-ნმა გელა გელაშვილმა და სხვა.
პროფ. გ. დოლიძის ძალისხმევით სასკოლო სახლ-მუზეუმში განთავსდება საქართველოს ცენტრალური არქივიდან, ეროვნული მუზეუმიდან, ეროვნული ბიბლიოთეკიდან გადმოცემული რეკვიზიტები, მასალები, დოკუმენტები, გამოცემები და ა.შ. დასახელდა სასკოლო სახლ-მუზეუმის სამეცნიერო-სამხატვრო საბჭო, რომლის თავმჯდომარედ არჩეული იქნა ამ დიდებული საქმის ინიციატორი, ბ-ნ გ. დოლიძე, თავმჯდომარის მოადგილედ ფილოსოფიის ინსტიტუტის დირექტორი, ბ-ნი ირაკლი კალანდია, წევრებად: დ. უსუფაშვილი, პარლამენტარი გ. გელაშვილი და სხვები. დაისახა დიდი გეგმები, რათა მომავალი წლის 17 მაისს ღირსეულად შევხდეთ ს. დოდაშვილის დაბადების 210 წლისთვს.
მართლაც მისაბაძია ქაქუცა ჩოლოყაშვილის სახელობის სრულიად საქართველოს ჩოხოსან რაინდთა დასის ძალისხმევა ამ დიდი მოღვაწის დამსახურების დასფასებლად და ქართული საზოგადოებაში მისი სახელის სათანადოდ წარმოსაჩენად.
პროფ. ჰენრი კუპრაშვილი
პოლიტიკურ მეცნიერებათა დოქტორი
