ჟურნალ “კრონოსის” პირველ ნომერში, რომელიც თავად ტერენტი გრანელმა გამოსცა, წერდა: “ჩვენ არ შეგვაშინებს სივრცის უსაზღვროება, არც პატარა კაცუნების პრიმიტიული იერიშები, ჩვენ უკვე თეთრი სამოსით დავიწყეთ ჯირითი... არ გვაწუხებს სიკვდილის შიში... ჩვენი უახლოესი მიზანია შევქმნათ მარადისობა”.
ეს იყო 1919 წელი.
გადის დრო და ტერენტი გრანელი გამოსცემს წიგნს, რომელიც თავადაა სიკვდი-ლის აპოლოგია. ეს 1924 წელია და სისხლით დაწერილი “MEMENTO MORI”. რა მოხდა, რამ შეცვალა პოეტი, რა ძალები ამოქმედდა მასში ისეთი, რომ ადრე სიკვდილის უშიშარს ახლა მისი ლანდი არ ასვენებდა?!
1924 წელი მისი პოპულარობის მწვერვალი იყო. ხალხში იგრძნობოდა განსაკუთრებული ინტერესი და სიყვარული. გამოსცეს გაზეთი “ტერენტი გრანელი”. იყო მოწოდება, ყველა დასწრებოდა მისი პოეზიის საღამოს: “მაშ, მთელი ყურადღება ამ დღისადმი მარტო ტერენტი გრანელს! ტერენტი გრანელი: სისხლიან სამარიდან. ტერენტი გრანელი: პლანეტებზე. ტერენტი გრანელი: პოეზიის გრიგალში. ტერენტი გრანელი: ყველგან”.
რას ნიშნავდა ეს, რატომ ჩაუდგა პოეტს სიკვდილის ჩრდილი, რატომ არ ასვენებდა მტანჯველი გაორება, რას დაეძებდა სიკვდილში, რატომ ახსენებდა საკუთარ თავსაც და სხვებსაც - “გახსოვდეთ სიკვდილი!”.
როდის შეხვდა ტერენტი გრანელი პირველად სიკვდილს? ალბათ, მაშინ, როცა დედა გარდაეცვალა. ეს იყო პატარა ტერენტისათვის გაურკვეველი და გამანადგურებელი განცდა. დედას მამა მიჰყვა, მოუკლეს უახლოესი მეგობრები, შორდებოდნენ და მარადისობაში სახლდებოდნენ მისი საყვარელი ადამიანები. სიკვდილი იზრდებოდა და ედებოდა მის არსებას, გროვდებოდა განცდა, ცრემლი, ტკივილი და მწუხარება... ერთი წელიც არ იყო გასული მას შემდეგ, რაც “კრონოსში” ზემოთ მოყვანილი წერილი დაიბეჭდა და 1920 წელს “ახალ ნაკადში” ფერშეცვლილი აცხადებს: “უცნაურია ადამიანის ბუნება... სიცოცხლის... აყვავების და განახლების ხანაში ადამიანს სიკვდილის შავი აჩრდილი ნელი ნაბიჯით გიახლოვდება და, ბოლოს კი, სამუდამოდ გისპობს ახალგაზრდულ და ჯერ კიდევ გაუფურჩქვნელ სიცოცხლეს, საერთო ბედნიერების მაძიებელი ადამიანი უღვთოდ კვდება. სამუდამოდ დავიწყებას მიეცემა”. ასეთ დასკვნას აკეთებს ერთი წლის შემდეგ. მან უკვე იგრძნო და განიცადა სიკვდილი. ისპობა ბედნიერება და ადამიანი - მიწისგან ქმნილი მიწადვე მიიქცევა. ამის გაფიქრებაც კი ზარავს პოეტს!
ამ ეტაპზე სიკვდილი განცდილი იყო ტერენტი გრანელის მიერ და არა შეცნობილი... თანდათან შემოიჭრა მასში შიში სიკვდილისა, ანუ არარაობისადმი, რადგან ყველაფერი, რაც იბადება, უნდა მოკვდეს, რადგან ყოველი შექმნილი ბოლოს განქარდება, გამოდის, რომ სამყაროსაც დასასრული ჰქონია, ვინაიდან მას ჰქონდა დასაწყისი... მაშ, ყველაფერი სიკვდილის, არარაობის უფსკრულში შთანთქმულა?! ამაზე ფიქრი, ამის წარმოსახვა სტანჯავდა გრანელის მგრძნობიარე გულს, სულსა და გონებას.
გადის კიდევ რამდენიმე ხანი და ტერენტი გრანელი უკვე კი აღარ განიცდის და გრძნობს მხოლოდ, არამედ ხედავს სიკვდილს. იგი აქაა, მის გვერდით ან მასში. ერთად არიან, იტანჯება და მაინც მას უხმობს. იქნებ, ესეც თავდაცვაა. იქნებ, რაღაცის გადარჩენა სურს პოეტს?!
“ო, როგორ მორბის ლანდი სიკვდილის”, - აშინებდა და აკრთობდა მისი სახება: “ისევ სიკვდილის შიში, ქარია შიშის გარდა” ან “სიკვდილს განვიცდი და მოდის მთვარე”; “სიკვდილს ვინ აცდა, ვღონდები უცებ”. ხანდახან წამოსცდებოდა - “წამებიდან ახლა მხოლოდ სიკვდილი მიხსნის”.
ტერენტი გრანელისათვის ცხოვრება არ იყო შვების მომტანი, წყნარი სადგური - სულთ დასამკვიდრები, მაგრამ ვერც სიკვდილში ხედავდა ნეტარებას: “ახლა ვატყობ, რომ სიცოცხლე არ ღირს, / სიკვდილშიაც ხომ არ არის შველა”. უფრო მეტიც, პოეტს სურდა გაქცეოდა, თავი დაეღწია არარაობისთვის: “მსურს გადავლახო სივრცე, მინდა გავექცე სიკვდილს”. ამ დაძაბულ შინაგან ბრძოლებში ხანდახან სიცოცხლეც მოსწყურდებოდა, რადგან სიკვდილი აშინაარსებს მას. ამდენად, როცა სიკვდილზეა საუბარი, იქვე იბადება სიცოცხლეზე ფიქრი და პირიქით. სიცოცხლე იმიტომაა მშვენიერი და ცხოველი, რომ სიკვდილი არსებობს, ხოლო სიკვდილისადმი სიძულვილი თუ შიში სწორედ სიცოცხლის წყურვილის ჭარბად განცდის შედეგია. გულწრფელად ევედრებოდა ტერენტი გრანელი ცისა და ქვეყნის შემოქმედს: “ღამეა, ცრიან წვიმის წვეთები, ღმერთო, შველას გთხოვ და გევედრები”... “სიცოცხლე მინდა, ღმერთო, ნუ მომკლავ”, “ღმერთო, ცოტა ხნის ყოფნა მაღირსე”.
გადის ერთი წელი და 1921 წ. გრიშა ჯიქიას ხსოვნისადმი მიძღვნილ წერილში პოეტი შეძრწუნებული ღაღადებს: “ყველაზე უფრო უმძიმესია სიკვდილის ლანდი... არაფერი არ არის ისეთი საიდუმლო, მიუწვდომელი ადამიანის გონებისათვის, როგორც ეს წყეული სიკვდილის რაობა.
ტერენტი გრანელს აწუხებდა არა მხოლოდ საკუთარი არსების გაქრობის შიში, არამედ, საერთოდ, ადამიანის ხვედრი: ჯერ დაბადება, შემდეგ ტანჯვა და, ბოლოს, სიკვდილი. ძალზე მნიშვნელოვანია ის, რომ ამ ახალ ეტაპზე პოეტისათვის სიკვდილში სიჩუმე ხმიანებს, რომ სიკვდილი არის გზა მარადისობისაკენ. სასაფლაოსკენაც სიკვდილი იზიდავდა, ბოლოს და ბოლოს, რა უნდოდა ტერენტი გრანელს ამით? პასუხი ერთია, სიკვდილის განცდით ზიარებოდა მარადიულ სიმშვიდეს, გაშინაურებოდა სიკვდილს, ახლოს ყოფილიყო მასთან, რომ სრულად შეეგრძნო და არ განეცადა ტკივილი. მწუხარე პოეტს არ სურდა სიკვდილთან გაუცხოება, უნდოდა, ხელით შეხებოდა, თვალებში ჩაეხედა, შეეგრძნო შიში არყოფნისა, ყველაფერში რომ ჩასახლებულიყო:
“მზე ნელა ჩადის და დგება ჩრდილი,
გარშემო ძველი ძეგლები დგანან.
ო, ვიღაც ქალი საფლავთან ტირის,
არყოფნის შიშმა მეც ამიტანა”.
მაგრამ გადის დრო და ტერენტი გრანელი თანდათან მიდის სიკვდილის გარდაუვა-ლობის აღიარებამდე, რომ იგი ყოველი დაბადებულის ხვედრია და უკვე ხედავს კიდეც საკუთარ გარდაცვალებას. თუმცა ძნელად, მაგრამ მაინც ეგუება ამ აზრს: “მოვკვდები ღამით, გათენებისას...”.
ადამიანის სულის გამოვლენას მრავალი ფაქტორი განაპირობებს, მრავალი ინსტინქტი განსაზღვრავს, რომელთა შორის სიკვდილისა და სიყვარულის ინსტინქტია ყველაზე ძლიერი. ცრუობს, ვინც ამტკიცებს, სიკვდილის არ მეშინიაო, - ამბობდა ჟან-ჟაკ რუსო. თვით ალექსანდრე მაკედონელიც კი კანკალებდა სიკვდილის წინაშე. ეს ადამიანური, სრულიად გასაგები გრძნობაა. ამისგან გაქცევა თითქმის შეუძლებელია. განა თავად ღმერთკაცი, მაცხოვარი ჩვენი იესო ქრისტე, გეთსიმანიის ბაღში არ ავლენდა ადამიანურ ბუნებას, როცა “ილოცვიდა და იტყოდა: მამაო, ჩემო, უკეთუ შესაძლებელ არს, თანაწარმხედინ ჩემგან სასუმელი ესე”.
განა მხოლოდ ტერენტი გრანელს აწუხებდა სიკვდილის პრობლემა?! ვინ არ ცდილა სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხის გადაწყვეტას, ვინ არ ჩაფიქრებულა, გნებავთ, გარინდებულა მის წინაშე. მაგრამ, ალბათ, ძალიან ცოტა მოიძებნება მსოფლიო პოეზიაში ადამიანი, რომელსაც ასე განეცადოს, ასე შეეგრძნოს, ამნაირად ეხილოს სიკვდილი, საკუთარი გარდაცვალება-დასაფლავება.
მე შევიცანი ყველაფერი, სიკვდილის გარდა, - წამოსცდა ომარ ხაიამს. ტერენტი გრანელს სურს, ადამიანებმა არ დაივიწყონ სიკვდილი და, ამასთან, - საკუთარი თავიც. ეს ზუსტად ის განცდა და სურვილია, გალაკტიონი “მესაფლავეში” რომ ამბობს: “და ვაი მას, ვის სიკვდილი სიცოცხლეში ავიწყდება”.
მძიმე და ძნელია, დამღლელი და მტანჯველია საკუთარ თავთან, ვნებებთან ბრძო-ლა, მაგრამ მათზე ამაღლება ყველაზე დიდ გამარჯვებად ითვლება. ტერენტი გრანელის მიღწევა ისაა, რომ მან გაიამხანაგა სიკვდილი და მაინც არ დაემორჩილა: “ყოველ ღამეს მოაქვს ფიქრი სიკვდილზე და სიშორეზე... მე არ მინდოდა სიცოცხლე, არც სიკვდილი, მე რაღაც სხვა მსურდა. ახლაც ვფიქრობ და მწამს მესამე გზის არსებობა, როგორც იდუმალების”.
და დაიწყო მესამე გზის ძიება. რა არის ეს გზა, სად იწყება და სად მიდის, როგორ მიედინება, რა ერთვის ან რას ერთვის, რა ასაზრდოებს, როგორია პოეტის მესამე გზა?! მართალია, მან არ მიიღო ამქვეყნიური ყოფა: ზიზღი, შური და მტრობა, გაექცა მას, მაგ-რამ მიხვდა, რომ სიკვდილში, როგორც არარაობაში, არ იქნებოდა შვება და განსვენება, ამიტომაც მოძებნა გამოსავალი.
ქრისტიანი ადამიანისათვის სიკვდილი, როგორც დასასრული სიცოცხლისა, არ არსებობს, ამგვარად არ მოიაზრება. სიკვდილი დასაწყისია ახალი სიცოცხლისა, წინადღეა ზეციური ნეტარებისა. ეს არ არის არარაობა, გაქრობა, დასასრული... იგი გარდაცვალებაა, ბინის შეცვლა, ახალ ცხოვრებაში გადასვლა. ტერენტი გრანელს ასე ესმის: “მე შეიძლება მალე მოვშორდე მიწას და წავიდე ზეცისკენ. ეს იქნება გარდაცვალება. ხანდახან ხელებს გავიშვერ იმ მიმართულებით, საითკენაც მინდა გაფრენა... მე დავიღალე გრძნობისაგან და ახლა დროა გადავეშვა მარადისობის გარინდებულ უფსკრულში... ვარ მე და არის ეს ძვირფასი ქვეყანა, ქვეყანა, როგორც ბუნება და არა როგორც მექანიკა. მე ყოველთვის ვგრძნობ შორეულ და მარადიულ სამყაროსთან ახლობელ კავშირს”.
ეს უკვე წმინდა წყლის მისტიკაა, ჭვრეტაა ზეციურის, იდუმალისა და მიუსაფრისა. ტ. გრანელი იმარჯვებს სიკვდილთან ბრძოლაში. იგი პოულობს მარადისობის, უკ-ვდავების, რაღაც შეუცნობის გზას. მან ზუსტად არ იცის, როგორია მესამე გზა, მაგრამ სჯერა, რომ იქნება ჰარმონია, იქნება ცხოვრება ნეტარი და დაუსრულებელი: “და მიხმობს ქრისტე მე ვარსკვლავიდან”... “ვფიქრობ, სიცოცხლე არ ღირს, / ცისკენ მიფრინავს თვალი”... “ყოველთვის მინდა გაფრენა ცისკენ, / ყოველთვის მინდა განმარტოება”. მაღალი ზეცისკენ გარბის პოეტი, “რადგან მიწაზე სული არ იცდის”. მისთვის ცა უსასრულობა და მარადისობაა, მიწა - სასრულობა და წარმავლობა. ამიტომ მესამე გზა, არც სიცოცხლე და არც სიკვდილი, არის მარადისობა. “პოეზია - ზეცა, ცხოვრება - ტალახი”. “ძვირფასო, ჩემთვის ცა იმედია”, - იტყოდა და იქ ეგულებოდა ყველაზე წმინდა, ყველაზე ამაღლებული, - მიილტვოდა ცისკენ, ქრისტესკენ - სასოებისკენ, ნუგეშისკენ, რადგან თავად მაცხოვარი გვიხმობს: “მოვედით ჩემდა ყოველნი მაშვრალნი და ტვირთმძიმენი და მე განგისუენოთ თქუენ”.
და უნდა განსრულებულიყო, განსვენეულიყო ტერენტი გრანელი, უნდა დამთავრებულიყო მტანჯველი განცდები და პოეტის სული უნდა გაჭრილიყო იქ, სადაც “არა არს ჭირი, მწუხარება, არა ურვა, არცა სულთქმა, არამედ სიხარული და ცხოვრებაÁ იგი და-უსრულებელი”. ეზმანა კიდეც: წინ მიუძღოდა ცხედარი და “ზარი რეკავდა: სამარადოდ იყავ ნეტარი!”
1934 წლის შემოდგომაზე აღესრულა წამებული პოეტი, რაინდი მარტოობისა, მწუხარების, სიკვდილის, იდუმალების, ღამის, თბილისის, სიჩუმის, ბაღის... მგლოვიარე სერაფიმი.
საბა მეტრეველი
