დღეს საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს გენერალური დირექტორი ნიკოლოზ ვაჩეიშვილი სპეციალისტებთან ერთად, სამცხე-ჯავახეთში თურქეთის საზღვართან მდებარე ჯაყისმანის სამონასტრო კომპლექსს მოინახულებს.
საუკუნეების განმავლობაში მიტოვებული და ხეობაში მიმალული X_XI ს.ს -ის დარბაზული ტიპის ეკლესია ხანგრძლივი კვლევებისა და შესაბამისად მომზადებული საპროექტო დოკუმენტაციის საფუძველზე უკვე აღდგენილია. სამუშაოები ძეგლზე ჯერ კიდევ 2011 წელს დაიწყო. კულტურული მემკვიდრეობის 2012 წლის პროგრამის ფარგლებში, ძეგლის გადარჩენისა და სრულად აღდგენისთვის დაგეგმილი ფიზიკური სამუშაობი უკვე დასრულებულია.
ჯაყისმანის სამონასტრო კომპლექსი ისტორიულ სამცხეში, ქ. ვალედან ოციოდე კმ-ის მოშორებით სამხრეთის მიმართულებით, საქართველო-თურქეთის სასაზღვრო ზონაში მდებარეობს. ძეგლთან მიღწევა საკონტროლო პუნქტის გავლით არის შესაძლებელი. უახლოესი დასახლებული პუნქტი 9კმ-ის მოშორებით სოფელი წყალთბილაა. სამანქანო გზა პრაქტიკულად არ არსებობს.
ჯაყისმანის ეკლესია თავისი მხატვრული ღირებულებით სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის დარბაზულ ეკლესიებს შორის გამოირჩევა. მისი სამშენებლო ტექნიკის მაღალი დონე, კედლის წყობა, ფაქიზად თლილი ქვებით მოპირკეთება როგორც ინტერიერში, ასევე ექსტერიერში, თაღების, პილასტრების, კაპიტელების ნატიფი ფორმები ამ ძეგლს X_XI სს. ქართული - განსაკუთრებით, ჯავახეთისა და ტაო-კლარჯეთის ხუროთმოძღვრების ნიმუშებთან აახლოებს.
კომპლექსში შემავალი ნაგებობები ფერდობზე, ძველი ნასოფლარის ტერიტორიაზე ხელოვნურად მოსწორებულ ბაქანზეა განლაგებული. ფერდობი ფოცხოვის ხეობას გადაყურებს. სამხრეთის მიმართულებით მთაზე, თურქეთის ტერიტორიაზე, განლაგებულია ჯაყის ციხის ნაშთები. მონასტერი დაახლოებით ორი წელია რაც მოქმედია და მასში, წინამძღვრის გარდა, რვა მორჩილი ცხოვრობს. მთავარი ტაძარი აღდგომის სახელობისაა.
ჯაყისმანის სამონასტრო კომპლექსი შემდეგი ნაგებობებისგან შედგება: მთავარი დარბაზული ეკლესია, რომელსაც ჩრდილოეთიდან ორი მცირე სამლოცველო (მათგან ერთი, შესაძლოა, პასტოფორიის ფუნქციას ასრულებდა) აკრავს, ხოლო დასავლეთიდან _ ნარტექსის ნაშთები.
ჯაყისმანის (ჯაყისუბნის) სამონასტრო კომპლექსი სამხრეთ საქართველოს ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი ღირშესანიშნავი ძეგლია, თუმცა ისტორიული ცნობები მის შესახებ პრაქტიკულად არ არსებობს: საქართველოს სახელმწიფო არქივში ჯაყისმანის (ჯაყისუბნის) ტოპონიმით ცნობილი და დასახლებული პუნქტის შესახებ დაცული არც ერთი დოკუმენტი არ მოიპოვება. ერთადერთი ცნობა ამ სოფლის შესახებ გურჯისტანის ვილაეთის დიდ დავთარშია შემონახული.
ამ უნიკალური არქიტექტურული კომპლექსისი შესახებ არ არსებობს ისტორიული ცნობები და შესაბამისად არც ერთ ქართულ მატიანეში ჯაყისმანის მონასტრი არ მოიხსენიება.
მონასტრის ახლოს, ფოცხოვის ხეობაში, თურქეთის ტერიტორიაზე მდებარეობს შუა საუკუნეების ციხე - ჯაყის ციხე, რომელიც ჯაყელთა საგვარეულოს ეკუთვნოდა. სავარაუდოდ, ჯაყისმანი ჯაყისუბნის ტოპონიმიდან მოდის და დამახასიათებელია ტერიტორიისთვის, რომელიც ისტორიულად ჯაყის სახელს ატარებდა და მსხვილი ფეოდალების _ ჯაყელების _ სამფლობელოს ნაწილს წარმოადგენდა.
