1990 წლების დასაწყისში სომხეთის შეიარაღებული ძალების მიერ აზერბაიჯანის ყარაბაღის რეგიონისა და გარშემო შვიდი რაიონის ოკუპაცია და ეთნიკური გაწმენდა საშინელება და ძალადობის პროცესი იყო. სომეხმა ლიდერებმა გააცნობიერეს, რომ ამ რეგიონში 700 000-ზე მეტი ადამიანს ადვილად არ დაარწმუნებდნენ გაქცევას და საკუთარი სახლების დატოვებას, გადაწყვიტეს, რომ მათ აიძულონ ამისთვის. 1990-იანი წლების დასაწყისში სომხეთის შეიარაღებული ძალების მიერ რეგიონის ეთნიკურმა წმენდამ წლების განმავლობაში მრავალი ჰუმანიტარული ტრაგედია გამოიწვია, მაგრამ ყველაზე ტრაგიკული მოვლენა იყო 1992 წლის 26 თებერვლის მწარე ცივ დილას ხოჯალიში- სადაც შვიდი ათასი ადამიანი ცხოვრობს, 600-ზე მეტი მშვიდობიანი აზერბაიჯანელი მოქალაქის დახოცვა.
2008-2018 წლებში სომხეთის პრეზიდენტმა სერჟ სარქისიანმა ერთხელ აღიარა, რომ ხოჯალიში მშვიდობიანი მოსახლეობის ხოცვის ერთ-ერთი მთავარი მიზანი სხვა აზერბაიჯანელების შეშინება და რეგიონიდან გაქცევისთვის იძულება იყო. სარქისიანმა, რომელიც 1992 წელს ყარაბაღში სეპარატისტული რეჟიმის სამხედრო ძალების მეთაური იყო, ბრიტანელ ჟურნალისტს, თომას დე-უოლს 2000 წლის დეკემბრით დათარიღებულ ინტერვიუში უთხრა, რომ "ხოჯალის წინ აზერბაიჯანელები ფიქრობდნენ, გვეხუმრებოდნენ, ფიქრობდნენ, რომ სომხები იყვნენ ადამიანები, რომლებიც სამოქალაქო მოსახლეობის წინააღმდეგ ხელს ვერ აწევდნენ. და ჩვენ ამ ყველაფრის შეწყვეტა გვჭირდებოდა. და ეს არის ის, რაც მოხდა.”
სომხეთის შეიარაღებულმა ძალებმა დაუნდობელი სამხედრო დანაშაულები ჩაიდინეს ამ მიზნის მისაღწევად. 600-ზე მეტი ადამიანი, მათ შორის 106 ქალი და 63 ბავშვი, აწამეს და სასტიკად მოკლეს. 150 მათგანის ბედი, მათ შორის 68 ქალისა და 26 ბავშვის, დღემდე უცნობია. ხოცვის შედეგად დაშავდა 487, მთლიანად განადგურდა 8 ოჯახი, 130 ბავშვმა ერთი და 25 ბავშვმა კი ორივე მშობელი დაკარგა. ხოჯალის ეს ხოცვა დეტალურად იყო აღწერილი ჟურნალისტების მიერ, მოგვიანებით კი უფლებადამცველი ორგანიზაციების, მათ შორის Human Rights Watch-ის მიერ, სადაც ეს ტრაგედია სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის "ყველაზე დიდი ხოცვა-ჟლეტადაა" მოხსენეიებული.
ხოჯალის - აზერბაიჯანის ყარაბაღის რეგიონის სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ნაწილისა და სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ქალაქის რომელიც რეგიონის ერთადერთ აეროპორტს მასპინძლობდა, ოკუპაცია, სომხეთის გეგმებში გადამწყვეტი ნაბიჯი იყო მიმდებარე ოლქებზე კონტროლის ხელში ჩაგდების თვალსაზრისით. მომდევნო თვეების განმავლობაში რეგიონის სხვა ქალაქები და სოფლები იძულებით იყო დაკავებული, მათი მაცხოვრებლები გააძევეს და ყველა ოკუპირებული ტერიტორია დაუნდობელ ძარცვასა და განადგურებას ექვემდებარებოდა.
ხოჯალის გენოციდი გააშუქა ზოგიერთმა ჟურნალისტმა, მოგვიანებით კი ადამიანის უფლებათა დაცვის სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციამ, მათ შორის Human Rights Watch-მა (HRW) გააშუქა. HRW-მ ხოჯალიში მასობრივი მკვლელობას სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის "კონფლიქტში დღემდე ყველაზე დიდი ხოცვა-ჟლეტა" უწოდა. ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ (2020 წლის 27 სექტემბერი- 10 ნოემბერი), რომელიც აზერბაიჯანის გამარჯვებითა და ოკუპირებული ტერიტორიების განთავისუფლებით დასრულდა, ხოჯალის ტრაგედიის მნიშვნელობა გაიზარდა, სულ უფრო და უფრო მეტი სახელმწიფო და მსოფლიო პარლამენტი მას გენოციდად აღიარებს.
დღემდე, 17 ეროვნულმა საკანონმდებლო ორგანომ, აშშ-ის 24 სახელმწიფომ, ისლამური თანამშრომლობის ორგანიზაციამ და თურქეთის ქვეყნების ორგანიზაციამ მიიღეს რეზოლუციები, რომლებიც გმობენ ხოცვა-ჟლეტას და კატეგორიზაციას, როგორც კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულს, ასევე გენოციდის აქტს.
2010 წლის 22 აპრილის გადაწყვეტილებაში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მნიშვნელოვანი დასკვნა მიიღო ხოჯალიში ჩადენილ დანაშაულებთან დაკავშირებით და დაგმო დამნაშავეები, მათ მიერ ჩადენილი იყო "კონკრეტული სიმძიმის აქტები, რაც შეიძლება იყოს ომის დანაშაულები ან კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულები".
აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა სამინისტრომ ხოჯალის გენოციდის 30 წლისთავთან დაკავშირებით თავის განცხადებაში აღნიშნა, რომ "ხოჯალის მშვიდობიანი მოსახლეობის განურჩეველი მკვლელობები სომხეთის მიერ სახელმწიფო დონეზე აზერბაიჯანელის მიმართ ეთნიკური სიძულვილისა და რასობრივი დისკრიმინაციის პოლიტიკიდან გამომდინარეობდა.
ამან გამოიწვია უდანაშაულო ადამიანების მკვლელობა, უბრალოდ მათი ეთნიკური ნიშნით. ხოჯალიში ჩადენილი დანაშაულები აზერბაიჯანელების მიმართ სისტემატური ძალადობის პოლიტიკის განუყოფელი ნაწილი იყო. აზერბაიჯანის რესპუბლიკის წინააღმდეგ აგრესიის დროს სომხეთის მიერ ჩადენილი ხოჯალის ხოცვა-ჟლეტა და სხვა დანაშაულები, მათ შორის ომის დანაშაულები, კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულები და გენოციდი, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლისა და ადამიანის უფლებების სერიოზულ დარღვევას წარმოადგენს. ეს მოიცავს გენოციდის დანაშაულის პრევენციისა და დასჯის შესახებ კონვენციის დარღვევას; წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან სასჯელის წინააღმდეგ კონვენციის; რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის საერთაშორისო კონვენციის და სხვა დოკუმენტების დარღვევას".
2024 წელი პირველი წელია, როდესაც აზერბაიჯანი ხოჯალის გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნას გათავისუფლებულ ხოჯალისთან ერთად აღნიშნავს. 2023 წლის სექტემბერში აზერბაიჯანის ანტიტერორისტულმა ოპერაციებმა ყარაბაღის რეგიონში სეპარატისტული რეჟიმის დემონტაჟი მოახდინა და თავისუფლება დაუბრუნა იმ ტერიტორიებს, რომლებიც ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ ამ რეჟიმის უკანონო კონტროლის ქვეშ დარჩნენ. აზერბაიჯანის ოკუპირებული ტერიტორიების განთავისუფლებისა და კონფლიქტის მოგვარების შემდეგ, სომხეთი და აზერბაიჯანი ახლა უპრეცედენტოდ ახლოს არიან მშვიდობასა და შერიგებასთან.
ამ ორ ქვეყანას შორის სამშვიდობო პროცესმა კიდევ ერთხელ ხაზი გაუსვა აზერბაიჯანის მშვიდობიანი მოსახლეობის მიმართ ჩადენილი დანაშაულებისთვის ანგარიშვალდებულების აუცილებლობას. თუმცა, იმის ნაცვლად, რომ ბოდიში მოიხადონ თავიანთი ქმედებებისთვის, სომხეთი კვლავ განაგრძობს რეგიონული მშვიდობისა და უსაფრთხოებისთვის დესტრუქციული პოლიტიკის გატარებას. რეალობა ის არის, რომ არ შეიძლება არსებობდეს ალტერნატივა წარსული ტრაგედიების აღიარების. ეს არის ერთადერთი გზა ორ ქვეყანას შორის ხანგრძლივი მშვიდობის, უსაფრთხოებისა და შერიგების დასამკვიდრებლად. ხოჯალი, ტრაგიკული გენოციდი, რომელიც 30 წლის წინ მოხდა, კვლავ ელოდება სამართალს. დროა, სომხეთმა აიღოს პასუხისმგებლობა ომის დანაშაულებისთვის. მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლება ორი ქვეყანა წინ წავიდეს მშვიდობიანი მომავლისკენ.
ვასიფ ჰუსეინოვი
ავტორის ბიოგრაფია: დოქტორი ვასიფ ჰუსეინოვი არის საერთაშორისო ურთიერთობების ანალიზის ცენტრის დასავლეთის კვლევების დეპარტამენტის ხელმძღვანელი (AIR Center) და ხაზარის უნივერსიტეტისა და ADA უნივერსიტეტის ადიუნქტის ლექტორი ბაქოში, აზერბაიჯანი.
