(ჩემი ძველი პუბლიკაციების გახსენება „ჯაყოს ხიზნების“ შუქზე)
ჩემთვის არსებითია ამ თემის არა სამართლებრივი, არამედ სოციალურ-პოლიტიკური და ფსიქოლოგიური მხარე. აქ არ იგულისხმება ჯაჭვებდადებული აფრიკელის ძველი გამოსახულება, არამედ თანამედროვე ცივილიზებულ საზოგადოებაში მცხოვრები ადამიანის ფსიქოლოგიური დაქვემდებარება და შემგუებლობა.
მონობა ნამდვილად აღარ არის ჯაჭვები – ის იწყება ადამიანის სულში, მის ღირსებაზე სრულიად უხილავი შეტევებით, რომლითაც მოძალადე ცდილობს, ადამიანის გონებაში ნელ-ნელა ჩაკლას პიროვნება.
ადამიანის (საზოგადოების) დამონების პროცესი, როგორც სოციალური და ფსიქოლოგიური ფენომენი, ძირითადად სამ ეტაპად მიმდინარეობს.
დამონების პროცესის სამი ეტაპი
1. პირველი ეტაპი: აქტიური წინააღმდეგობა
არსი: ადამიანი ჯერ კიდევ გრძნობს თავისუფლების ფასს, აქვს შინაგანი პროტესტი და აქტიურ წინააღმდეგობას უწევს მოძალადეს. მას მთელი არსებით სძულს მოძალადე.
პროცესის მიმდინარეობა: მოძალადე ძალადობს, სურს მსხვერპლის ფიზიკურად დამორჩილება, რასაც ეს უკანასკნელი გააფთრებულად უწევს წინააღმდეგობას. თუმცა, რადგან დამხმარე ძალა არ ჰყავს და თავდაცვის რესურსი არასაკმარისია, საბოლოოდ ფიზიკურ მორჩილებაში აღმოჩნდება.
შედეგი: მონობა ძალით არის თავსმოხვეული, სიძულვილი კი – უკიდეგანო. გარდამტეხი მომენტია ძალადობის წარმატება და დაცვის უშედეგობა.
2. მეორე ეტაპი: იძულებითი შეგუება (პასიური წინააღმდეგობა)
არსი: იძულებითი თანაარსებობა. სიძულვილი და ზიზღი შენარჩუნებულია, მაგრამ აქტიური წინააღმდეგობა წყდება. მსხვერპლი ხედავს უიმედობას და ძალდატანებით ეგუება არსებულ მდგომარეობას. ეს შინაგანი კონფლიქტის პიკია.
პროცესის მიმდინარეობა: მსხვერპლს კვლავ მთელი არსებით ეზიზღება მოძალადე, მაგრამ გამოსავალი არ ჩანს და ის რჩება მორჩილებაში – რეჟიმში, რომელიც თავად არ აურჩევია. იგი თანდათან შინაგანად იღლება, უღრმავდება სასოწარკვეთისა და უმწეობის შეგრძნება, და თავისუფლებაზე ოცნების ენერგია უქრება. თუმცა, შინაგანი პროტესტი მასში ჯერ კიდევ ბჟუტავს.
3. მესამე ეტაპი: დამონების დასრულებული ციკლი (იდენტიფიკაცია)
არსი: დამონების პროცესის დასრულებული ციკლი. უწყვეტი ძალადობა და უიმედობა იწვევს ადამიანის ფსიქიკის დაცვით რეაქციას.
პროცესის მიმდინარეობა: გარკვეული დროის შემდეგ, მსხვერპლი იმდენად ეჩვევა არსებულ მდგომარეობას, რომ სხვანაირად ცხოვრება ვეღარ წარმოუდგენია. მოძალადე, რომელიც ოდესღაც სიძულვილისა და შიშის საგანი იყო, მის გონებაში თანდათან გარდაიქმნება ერთგვარ მფარველად. ქვეცნობიერად მონა ცდილობს მოძალადის გამართლებას, მასზე დადებითად საუბრობს, რათა მისი კეთილგანწყობა დაიმსახუროს. უჩნდება მის მიმართ სიმპათიები, იმსჭვალება მოწიწებით, ხდება მისი ერთგული მსახური და მის გარეშე ცხოვრება ვერც წარმოუდგენია.
შედეგი: მონობის ყოველგვარი ალტერნატივა მის გონებაში საფრთხის შემცველად და შეუძლებლადაც კი იქცევა. მწიფდება თავისუფლებისადმი შიში.
ამ სამი ეტაპის გასავლელად ხშირად საკმარისია შიში, განუსაზღვრელი დაუცველობა, მუდმივი საფრთხის მოლოდინი, ეკონომიკური ან ინფორმაციული დამოკიდებულება და, ბოლოს, ადამიანის ბუნებრივი უნარი, დაივიწყოს ის, რასაც ვერ ცვლის, და შეიყვაროს ის, რაც ღუპავს.
„ჯაყოს ხიზნები“ ამ პროცესის სიმბოლო
დამონების ეს სამეტაპიანი ციკლი დიდი ოსტატობით არის გადმოცემული მიხეილ ჯავახიშვილის სიმბოლურ-ალეგორიულ რომანში „ჯაყოს ხიზნები“, რომელიც საქართველოში 1924 წლის აჯანყების სისხლში ჩახშობის ფონზე შეიქმნა.
მე-20 საუკუნის 60-იან წლებში, პირველად წავიკითხე (შემდეგ ყველა გამოცემას გავეცანი, მათ შორის, საბჭოთა მიკროეპოქების მიხედვით შეტანილი ცვლილებების ჩათვლით). ჯაყოს პერსონაჟი მაშინვე ცალსახად აღვიქვი, როგორც ჩემი სამშობლოს დამპყრობლის – წითელი რუსეთის სიმბოლო (სხვათა შორის, 1924 წლის პირველ გამოცემაში წიგნის გარეკანზე მკვეთრი მინიშნებაა ჯაყოს ტანსაცმლის წითელ ფერზე).
შემდგომში თანდათან გამოიკვეთა, რომ ჯაყოს პერსონაჟი მოძალადის განზოგადებული სიმბოლოა და არა მხოლოდ 1921 წელს საქართველოს დამპყრობლისა და 1924 წელს აჯანყების სისხლში ჩამხშობი კონკრეტული გარეშე მოძალადის სიმბოლო. ფაქტია, რომ მას სინამდვილეში კიდევ უფრო ფართო და ღრმა სიმბოლური დატვირთვა გააჩნია. იგი არის საზოგადოების უარყოფითი მუხტის მატარებელი ზოგადი სიმბოლო, რომლის ამოცანაა: პირადი და კლანური ინტერესებისა და ანგარების მიზნით, დათრგუნოს ხელის შემშლელი, დადებითი მუხტის მატარებელი, მცირერიცხოვანი ნაწილი (პირობითად, თეიმურაზ ხევისთავი) და დაიკავოს გაბატონებული მდგომარეობა მთელ საზოგადოებაში.
ნაწარმოებში ჯაყოს (ზოგადად მოძალადის, დამპყრობლის სიმბოლო), მარგოს (საქართველოს სიმბოლო) და თეიმურაზ ხევისთავის (სამშობლოს უხერხემლო და უსუსური დამცველის სიმბოლო) გარდა სიმბოლიზებულია რომანის ყველა პერსონაჟი.
თემურ ჩხეიძის სატელევიზიო დადგმა
„ჯაყოს ხიზნებზე“ საუბრისას შეუძლებელია გვერდი ავუაროთ გენიალური რეჟისორის, თემურ ჩხეიძის მიერ მიხეილ ჯავახიშვილის „ჯაყოს ხიზნების“ სატელევიზიო დადგმას 1979 წელს. ამ ფილმით თემურ ჩხეიძემ სარკეში ჩაახედა ილუზიებში მყოფ ქართველს და დაანახა ის რეალობა, რომელშიც საკუთარი სახელმწიფოებრიობის არმქონე ქართველობა და დამოუკიდებლობა დაკარგული საქართველო იმყოფებოდა.
იმ დროს, ერთადერთი პოპულარული ტელევიზიის პირობებში, ვიზუალურად ადვილად აღსაქმელი, გაცოცხლებული ლიტერატურული გმირების მეშვეობით, სატელევიზიო ფილმმა მაყურებლის მასობრივად მოცვა შეძლო და რეჟისორის ჩანაფიქრი აუდიტორიამდე ეფექტურად მიიტანა. რამდენჯერაც არ უნდა ენახა ეს ფილმი სიმწისაგან ტუჩებს იკვნეტდა და ცრემლს ვერ იკავებდა. მისი ეს სატელევიზიო სპექტაკლი იმდენად ძლიერი იყო, რომ ბევრისთვის წარმოუდგენელი იყო, მისი დადგმული სპექტაკლები არ ენახა მარჯანიშვილის თეატრშიც და მოსკოვშიც.
ფილმში, ისევე როგორც რომანში, გამოკვეთილია სამი მთავარი მოქმედი პირის სახე, რომლებსაც შესაბამისი სიმბოლურ-ალეგორიული დატვირთვა ჰქონდათ:
მარგო (ნანა ფაჩუაშვილი) იკითხება, როგორც ზოგადად სამშობლოს, საქართველოს სიმბოლო (ფილმის დასაწყისში კედელზე ხატივით გაკრული სურათი მიანიშნებს: „ხატია ჩემი სამშობლო, სახატე მთელი ქვეყანა“).
თეიმურაზი (ნოდარ მგალობლიშვილი) – ამ სამშობლოს, საქართველოს პატრონი ქართველის ზოგადი სიმბოლოა. (როგორც ტრადიციულად მიღებულია მითიური პერსონიფიკაციის ჩარჩოებში: ქალი ქვეყანაა, კაცი – ამ ქვეყნის მფლობელი.) ეს ქართველი, როგორც ფილმის დასაწყისშივე რეჟისორი მიგვანიშნებს, ჯერ არ გამოფხიზლებულა, ნახევრადმძინარეა და თვალის გახელა უჭირს.
ჯაყო (ავთო მახარაძე) – მოძალადის, სხვისი შექმნილის მიმთვისებლის, დამპყრობლის სიმბოლო.
მთლიანად ფილმს ლაიტმოტივად გასდევს იდეა: „ილუზიებში მყოფო ქართველო, გამოფხიზლდი! საკუთარ სარეცელზე გიუპატიურებენ სამშობლოს, შენ კი თავი მაინც კაცად მიგაჩნია“.
ფილმის თითოეული კადრი სიმბოლურად დატვირთული, თვალში საცემი და ხელშესახებად მეტყველია. გენიალურად და, ამავე დროს, მაყურებელზე ზემოქმედების ძლიერი ხერხებით უმძაფრესად არის გადმოცემული საქართველოს დამონებისა და დეგრადირების სამეტაპიანი პროცესი.
პირველი ეტაპი: ფილმის ყველაზე მძაფრი სიუჟეტია მარგოს (საქართველოს) გაუპატიურების სცენა ურემზე. მარგოს სასტიკად ეზიზღება მოძალადე (ჯაყო) და თავგანწირულ წინააღმდეგობას უწევს მას, მაგრამ მოძალადე ძლიერია და მარტო დარჩენილ უმწეო მარგოს ეუფლება.
მეორე ეტაპი: ფილმში მხატვრული ხერხებით კარგად არის ნაჩვენები, რომ მარგოს ისევ სასტიკად ეზიზღება მოძალადე, მაგრამ უკვე შეგუებულია იმ აზრსაც, რომ ჯაყო ძლიერია და წინააღმდეგობას აზრი აღარ აქვს. იგი მარტოა, რადგან მძინარე, უსუსური და უღონო პატრონი (თეიმურაზი) ვერ პატრონობს.
მესამე ეტაპი: რეჟისორისა და მსახიობების უბადლო თამაშით თვალნათლივ ჩანს, რომ მარგო უკვე ისე შეეჩვია მოძალადეს, რომ დაჩიავებული, უხერხემლო თეიმურაზისგან განსხვავებით, მისი ახალი მარჩენალისა და ფიზიკურად ძლიერი ჯაყოს გარეშე ცხოვრება ვეღარც წარმოუდგენია.
სხვათა შორის, ფილმის თანადროული ქართველები იმ პერიოდში ხაზგასმულად ღიღინებდნენ: „რაც კარგები ვართ, ქართველები ვართ“. სწორედ მაშინ, ამ სატელევიზიო სპექტაკლის გადაღებით, გაისმა ქართველთა გამოსაფხიზლებლად თემურ ჩხეიძის ძალიან ძლიერი „შემოლაწუნების“ ხმა. თემურ ჩხეიძე, გარდა იმისა, რომ იყო გამორჩეულად დიდი მოაზროვნე რეჟისორი (საკუთარი ფილოსოფიური და ფსიქოლოგიური წიაღსვლებით), ამავე დროს იყო საქართველოს ნამდვილად დიდი პატრიოტი და ეროვნული მოღვაწე, ზოგიერთი მყვირალა პოლიტიკოსისგან განსხვავებით. ცხადია, რომ საქართველოს მე-20 საუკუნეში ჰყავდა თეატრში ბევრი დიდი რეჟისორი (სანდრო ახმეტელი – ჰეროიკული ჟანრის, რობერტ სტურუა – სანახაობრივი ეფექტებით და ა.შ.) და კინორეჟისორები (თენგიზ აბულაძე, რეზო ჩხეიძე და სხვ.), მაგრამ თემურ ჩხეიძე ფილოსოფიური და ფსიქოლოგიური მასშტაბური სიღრმეებით გამოირჩეოდა.
ტელევიზიის ეკრანზე გადატანილი „ჯაყოს ხიზნები“ მთელმა საქართველომ ნახა და მას დიდი რეზონანსი მოჰყვა. უნდა ითქვას, რომ მაყურებელმა ფილმი არაერთგვაროვნად აღიქვა. განსაკუთრებული ვნებათაღელვა გამოიწვია შინაარსობრივად სიმბოლურად დატვირთულმა, ყველაზე მძაფრმა სცენამ – ურემზე ჯაყოს მიერ მარგოს გაუპატიურების სცენამ. ამას სატელევიზიო სახალხო განხილვებიც მოჰყვა (ასევე, განიხილავდნენ სკოლებშიც კი). მიუხედავად იმისა, რომ ფილმში გამოყენებული იყო უამრავი სიმბოლურად დატვირთული მინიშნება, რათა მაყურებელს პერსონაჟები განზოგადებულად აღექვა, მაყურებელთა დიდმა ნაწილმა (ბუნებრივია, რომ მათი დიდი ნაწილი არ იყო გარკვეული ხელოვნებაში, მათ შორის, ფილმებში მიღებული მხატვრული სიმბოლოების გამოყენების ტექნოლოგიაში) ეს სცენა აღიქვა არ როგორც სამშობლოზე (მარგოზე, როგორც სიმბოლოზე) ძალადობა, არამედ როგორც ქართველი ქალის გაუპატიურების რეალურ სცენად. (თანაც იმ დროს ქართველი ქალი, დღევანდელისაგან განსხვავებით, იმდენად იყო სათაყვანოდ იდეალიზებული არსება, რომ მისი ასე საჯაროდ გაუპატიურება ყოვლად წარმოუდგენელი იყო). რეჟისორიც და მსახიობებიც ანათემას გადასცეს.
არადა, როგორ უნდა გადმოეცა რეჟისორს სამშობლოს (რომელსაც მარგო განასახიერებდა) დაპყრობის სცენა, რომ ქართველ მაყურებელზე მძაფრი ზემოქმედება მოეხდინა, დამოუკიდებლობა დაკარგული, საკუთარ სახელმწიფოებრიობას მოკლებული და ამ კონტექსტში ნახევრადმთვლემარე ქართველი გამოეფხიზლებინა? იმ პერიოდში ქართველი კაცისთვის (რომელიც იმ დროს გარეგნულად ისეთი ამაყი იყო, რომ „ცა ქუდად არ მიაჩნდა და დედამიწა ქალამნად“) ყველაზე განცდადი, ყველაზე ეფექტური და აღსაქმელად ყველაზე მძაფრი იქნებოდა სათაყვანებელი ქართველი ქალისთვის (ამ შემთხვევაში მარგოა მისი სიმბოლო) ნამუსის ახდა. უნდა აეყოლიებინა მაყურებელი, რათა დაეჯერებინა და განეცადა სამშობლოს დაპყრობის რეალობის სიცხადე. იმ პერიოდში საქართველოში ამ მხატვრული, მძაფრი ხერხის გამოყენება გაბედა ცხოვრებაში წესიერებით ყოვლად გამორჩეულმა დიდმა რეჟისორმა თემურ ჩხეიძემ.
ჰენრი კუპრაშვილი
